وقایع صنعت – ترکمنستان و ایران دو کشوری هستند که با موانع جدی برای استفاده از پتانسیل انرژی خود در راستای افزایش مقیاس اقتصادی مواجه هستند. ایران نمی‌تواند به طور کامل پتانسیل خود را در تامین انرژی اروپا به عنوان یکی از اقتصادهای قدرتمند جهان نشان دهد، زیرا دولت ایران تحت تحریم است. از سوی دیگر، ترکمنستان نیز به نوعی مسدود شده است، زیرا برای مدت طولانی این کشور به یک خریدار(روسیه) وابسته بود که اکنون خرید گاز از ترکمنستان را متوقف کرده است. از آنجایی که هر دو کشور در حال توسعه هستند، رشد اقتصاد برای آن‌ها بسیار مهم است زیرا دستیابی به استانداردهای زندگی بهتر در آن کشورها مورد نظر است.

با باور برخی از کارشناسان اروپایی مخالف مسکو، رفع انسداد ترکمنستان و ایران برای توقف هژمونی روسیه در منطقه و کاهش وابستگی اروپا به روسیه ضروری است. این مشکل در دهه گذشته و به ویژه پس از حمله روسیه به اوکراین آشکارتر شده زیرا اقتصاد رو به رشد اروپا سالانه به منابع انرژی بیشتر نیاز دارد. استفاده از پتانسیل انرژی ترکمنستان و ایران می‌تواند کریدور جدیدی را به سوی اروپا باز و موجب کاهش وابستگی آن به روسیه شود. علاوه بر این، چون سیاست اصلی اروپا در زمینه منابع انرژی، استراتژی تنوع بخشی است، رفع انسداد این کشورها نیز می‌تواند به این امر کمک کند. اما با وجود پتانسیل موجود، واقعیت قوانین خود را دیکته می‌کند، زیرا موانع اساسی موجب شد تا ایران و ترکمنستان از پتانسیل انرژی خود استفاده بهینه را نداشته باشند

پتانسیل ایران و ترکمنستان

ایران نمی‌تواند منابع نفت و گاز خود را به اروپا که یکی از بزرگترین مصرف کنندگان گاز بوده، بفروشد. با در نظر گرفتن پتانسیل ایران و هفدهمین کشور بزرگ جهان، چشم‌انداز منابع انرژی ایران به دلیل تحریم‌های اروپا و ایالات متحده بر دولت هنوز مبهم است. این اتفاق در سال ۲۰۱۸ به دلیل خروج تارمپ از توافق هسته‌ای و اعمال تحریم‌ها رخ داد که به نوعی نقض قوانین بین المللی است.

اروپا نیز به دلیل تحریم‌ها هرگونه رابطه تجاری با ایران را، متوقف کرد و تا امروز سایر کشورها از سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی به ایران خودداری می‌کنند. از آنجایی که صنعت نفت و گاز هسته اصلی اقتصاد ایران است، اقتصاد آن به شدت از تحریم‌های اروپا آسیب دید. علاوه بر این، آمریکا نیز به دلیل استفاده از انرژی هسته‌ای ایران را تحریم کرد تا هر گونه روابط تجاری با آن متوقف شود. امروزه حتی بیشتر کسب و کارهایی که در ایران شعبه دارند تعطیل شده و شرکت‌های خارجی فعال در آمریکا، فعالیت خود را در ایران متوقف کرده‌اند. در واقع، تحریم‌های اروپا و آمریکا، مسیر صادرات گاز ایران را مسدود کرد و بازاری به جز آفریقا، اقیانوسیه و آسیا باقی نگذاشته است که آن نیز به دلیل نبود زیرساخت صادرات LNG تاکنون محقق نشده است.

ترکمنستان نیز پتانسیل گازی ۵۰ تریلیون متر مکعبی دارد که ششمین ذخایر گازی جهان را تشکیل می‌دهد. با این حال، طبق آمار، تنها ۴۰ میلیارد متر مکعب گاز به چین و روسیه صادر می‌شد که با پتانسیل ترکمنستان، مقدار ناچیزی است. این اتفاق به این دلیل رخ داد که روسیه خرید گاز از ترکمنستان را متوقف کرد که این اشتباه استراتژیک ترکمنستان بود. از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، اقتصاد ترکمنستان به روسیه وابسته بود زیرا روسیه از ترکمنستان گاز خریده و به اروپا می‌فروخت. امروز، این معامله متوقف شده است.

به همین دلیل، ترکمنستان برای ایجاد یک مشتری بالقوه جدید در کنار چین، به بازار آسیا رو کرده است. با این حال، اینکه آیا قرارداد جدید با چین می‌تواند شرایط را بهبود بخشد یا خیر، مورد سوال است. قرارداد با چین ترکمنستان را مجبور می‌کند تا حداقل یک دهه آینده هزینه ساخت این خط لوله را از نظر گاز پرداخت کند. به همین دلیل، ترکمنستان با ایران قرارداد امضا کرد و به دنبال سوآپ با آذربایجان و نیز صادرات به عراق از طریق ایران است.

این دو کشور مسدود شده با امضای قرارداد سواپ در صورت نیاز، سعی در حمایت از یکدیگر دارند. یعنی درآمد ثابتی وجود ندارد و بستگی به درخواست و نیاز کشورهای دیگر دارد. در این مورد، ترکیه و عراق مشتری بالقوه است، که با همکاری ایران میتواند بستر صادرات گاز ترکمنستان را فراهم می‌کند.

پیامدهای چالش‌های صادراتی

انسداد این کشورها در منطقه منجر به مشکلات داخلی متعددی می‌شود. همچنین، چون این کشورها فرصتی برای صادرات نفت و گاز خود ندارند، پیامدهای خارجی نیز دارد. کاهش تجارت نفت منجر در یک دوره‌ای منجر به کاهش نزدیک به دو برابری نقش درآمدهای آن در اقتصاد ایران شد. اروپا به دلیل استفاده از انرژی هسته‌ای، خرید نفت و گاز را متوقف کرد. علاوه بر این، صادرات این کشور به شدت کاهش یافت زیرا به دلیل تحریم‌های غرب نمی‌توانست محصولات انرژی خود را صادر کند. در مجموع، تحریم‌ها به این منجر می‌شود که ایران سهم خود را در بازار از دست داده و توسط سایر تامین‌کنندگان مسلط مانند روسیه، آذربایجان و قطر اشغال شود.

علاوه بر این، تحریم‌های آمریکا علیه ایران حتی نفوذ روسیه را افزایش می‌دهد. پروژه‌های در حال انجام ساخت خط لوله TAPI(ترکمنستان، افغانستان، پاکستان و هند) و IPI(ایران-پاکستان-هند) هنوز بلاتکلیف هستند زیرا هر یک از ابرقدرت‌ها از پروژه‌های مختلفی حمایت می‌کنند که وضعیت را دشوار می‌کند. هند بازار بالقوه‌ای برای ایران است که با جمعیت رو به رشد خود از انرژی زیادی استفاده می‌کند، از همین روی ایران تلاش کرده تا خط لوله‌ای بسازد تا سهم از دست رفته بازار اروپا را جبران کند. اما آمریکا از پرژه تاپی پشتیبانی می‌کند تا از انسداد ایران اطمینان حاصل شود.

ترکمنستان نیز انسداد در منطقه را تجربه می‌کند، اما این وضعیت به طور اساسی با ایران متفاوت است، زیرا هیچ تحریم یا بار قانونی دیگری بر ترکمنستان توسط سایر کشورها تحمیل نشده است. ترکمنستان به دلیل کمبود زیرساخت‌ها و سیاست دولت که به شرکت‌های خارجی اجازه سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های انرژی ترکمنستان را نمی‌دهد، در این وضعیت قرار دارد.

به همین دلیل قدرت روسیه برای تحلیل ترکمنستان و قدرت آن بر صادرات اروپا افزایش می‌یابد. از آنجایی که روسیه تنها خریدار ترکمنستان است و به عنوان تنها خط لوله‌ای که ترکمنستان می‌تواند، از همین روی هیچ مسیر صادراتی دیگری وجود ندارد که ترکمنستان بتواند گاز خود را بفروشد. این عامل نیز به روسیه قدرت می‌دهد و تامین کننده احتمالی گاز اتحادیه اروپا در مواجهه با ترکمنستان از بین می‌رود تا روسیه تنها تامین کننده بزرگ گاز در منطقه به اروپا باقی بماند.

علاوه بر این، امضای قرارداد ترکمنستان با چین، این وضعیت را دشوار می‌کند. با توجه به اینکه ترکمنستان هزینه ساخت خط لوله گاز را با قیمت بسیار پایین پرداخت می‌کند، ترکمنستان مشکلات بودجه‌ای را تجربه می‌کند. این امر در نهایت منجر به کاهش ارزش پول و افزایش بیکاری می‌شود. البته این وضعیت را می‌توان با ادغام در بازار جدید بالقوه مانند ترکیه و عراق بهبود بخشید.

البته، ترکمنستان از طریق پروژه تاپی(ترکمنستان-افغانستان-پاکستان-هند)، می‌تواند مشتریان بالقوه جدیدی پیدا کند اما توسط روسیه و حتی ایران پشتیبانی نمی‌شود. راه حل دیگر برای رفع انسداد ترکمنستان می‌تواند پیوستن به پروژه TAP/TANAP باشد که گاز آذربایجان را به اروپا ارسال می‌کند، اما وضعیت حقوقی دریای خزر، ترکمنستان را مسدود می‌کند. بنابراین، بهترین راه حل برای ترکمنستان، اجازه سرمایه‌گذاری شرکت‌های خارجی در زیرساخت‌های ترکمنستان است.

نتیجه‌گیری

موانع ایران و ترکمنستان در صادرات گاز، پیامدهای بسیاری برای اقتصاد هر دو کشور دارد. این وضعیت وابستگی اروپا به گاز روسیه را باوجود تنش در اوکراین، افزایش می‌دهد و روسیه را در منطقه هژمون می‌کند. همچنین، تداوم تحریم‌ها هزینه بسیار زیادی برای ایران دارد، زیرا این کشور بازارهای بزرگ صادراتی و سرمایه‌گذاری‌های در سرزمین خود را کاهش می‌دهد. علاوه بر این، پروژه صلح مستلزم سرمایه‌گذاری‌های بیشتری است که ایران در حال حاضر در اختیار ندارد.

در مورد ترکمنستان، صدور مجوز تنها به شرکت‌های ملی برای سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها، این کشور را برای استفاده از فرصت‌های موجود محدود می‌کند. از طریق سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی، ترکمنستان می‌تواند زیرساخت‌ها و فناوری بهتری داشته باشد تا نقش بسیار اساسی در توسعه بخش انرژی ایفا کند.

باید توجه داشت که این شرایط در نهایت به نفع روسیه شده و مسکو میتواند از کارت گاز بازی در برابر اروپا استفاده کند. خود اروپا نیز یکی از بازندگان تحریم انرژی ایران است زیرا وابستگی آن به روسیه را تشدید می‌کند.