جهان بر لبه بحران
وقایع صنعت – ۱۲ماه گذشته دورهای دشوار برای نظام بینالملل بود؛ دورهای که در آن نیروهای متعارض قدرت بیشتری گرفتند و پایان نظم جهانی تحت رهبری آمریکا آشکارتر از همیشه نمایان شد. درواقع برخلاف سال۲۰۲۴ سال۲۰۲۵ به غیرتشدید تنشها موضوع الهامبخش خاصی نداشت. در همین رابطه اندیشکده شورای روابط خارجی آمریکا ۱۰رویداد مهم و تعیینکننده جهان در سال۲۰۲۵ را مورد بررسی قرار داده و تاکید کرده که هر کدام از این وقایع پتانسیل سرایت و تشدیدشدن در سال آینده میلادی را دارند.
۱۰- درگیری کامبوج و تایلند
گزارش این اندیشکده آمده است: کشورها حتی زمانی که یکی از آنها بهمراتب بزرگتر و مجهزتر از دیگری است میتوانند وارد جنگ شوند. نمونه روشن آن درگیری ماه جولای میان تایلند و کامبوج است. کامبوج با جمعیتی اندکی بیش از ۱۷میلیوننفر درمقایسه با تایلند که چهاربرابر جمعیت بیشتری دارد هم کوچکتر است و هم از نظر نظامی ضعیفتر. در این راستا نبردهای جولای که شدیدترین درگیریها در چند دهه اخیر بود ظاهرا بر سر یک اختلاف مرزیِ ۱۰۰ساله رخ داد. بهطور مشخص هر دو کشور مدعی مالکیت معبد باستانی «پراسات تا موئن توم» هستند؛ بنایی که بر فراز جنگلهای کوهستان دانگرک در مرز میان دو کشور قرار دارد. با این حال سیاست داخلی پیچیده در هردو سوی مرز این تنشهای نهفته را به درگیری آشکار کشاند. درگیریهای اولیه به کشتهشدن چند دهنفر و آوارگی دههاهزار نفر انجامید. دونالد ترامپ، رییسجمهور آمریکا مداخله و تهدید کرد که اگر جنگ خاتمه پیدا نکند مذاکرات تجاری با هر دو کشور را متوقف خواهد کرد.
درپی آن دو طرف با اکراه با آتشبس موافقت کردند. توافق رسمی اواخر اکتبر و در حاشیه نشست سالانه آسهآن در کوالالامپور امضا شد اما این توافق دوام نیاورد. در ماه نوامبر انفجار یکمین زمینی چهارسرباز تایلندی را کشت و بانکوک در واکنش بخشهایی از توافق را تعلیق کرد. اوایل همین جاری نیز درگیریها بار دیگر تشدید شد و جنگندههای تایلندی اهدافی را در کامبوج بمباران کردند.
نخستوزیر جدید تایلند که سلف او به دلیل نرمش بیش از حد در برابر کامبوج برکنار شده بود اعلام کرد اگر قرار است درگیریها متوقف شود کامبوج باید مسیر تعیینشده ازسوی تایلند را دنبال کند. بنابراین چنین موضعی بیش از آنکه نوید صلح دهد دستورالعملی برای تداوم جنگ به نظر میرسد.
۹- پاپ لئوچهاردهم انتخاب شد
کلیسای کاتولیک روم تاکنون ۲۶۷پاپ داشته است. تا پیش از سال۲۰۲۵ حتی یکنفر از آنها اهل آمریکای شمالی نبود. این وضعیت در ماهمه تغییر کرد. در ۲۱آوریل پاپ فرانسیس که از بیماری رنج میبرد پساز سکته مغزی بهطور ناگهانی درگذشت. او ۱۲سال پاپ بود. پس از آن کلیسا وارد دورهای شد که فترت نامیده میشود؛ دورهای که تا انتخاب پاپ جدید ادامه دارد.
مطابق سنت دیرینه ۱۳۳کاردینال واجد شرایط در رم گردهم آمدند تا در مجمع انتخاب پاپ یا همان کنکلاو شرکت کنند. در سهدور رایگیری نخست دود سیاه از دودکش کلیسای سیستین برخاست که نشان میداد هیچکس به اکثریت دوسوم لازم نرسیده اما در دور چهارم دود سفید ظاهر شد. کنکلاو کاردینال رابرت پرووست را برگزیده بود. او در جنوب شیکاگو بهدنیا آمد و بزرگ شد فارغالتحصیل دانشگاه ویلانوواست و بیش از دودهه را در پرو گذراند.
او ابتدا بهعنوان مبلغ مذهبی و سپس بهعنوان اسقف شهر چیکلایو فعالیت میکرد و در سال۲۰۲۳ به رم رفت تا ریاست نهاد انتخاب اسقفها را بر عهده گیرد و اندکی بعد بهمقام کاردینالی رسید. پرووست نخستین عضو فرقه مذهبی آگوستینی(تاسیسشده در سال۱۲۴۴) بود که به مقام پاپی رسید. او پس از جلوس نام لئو چهاردهم را برگزید تا یادآور پاپ لئوسیزدهم باشد یعنی نویسنده فرمان معروف رروم نوواروم در سال۱۸۹۱ که خواستار بهبود وضعیت طبقه کارگر شده بود.
۸- درگیری هند و پاکستان
بیل کلینتون، رییسجمهور پیشین آمریکا در سال۲۰۰۰ کشمیر را خطرناکترین نقطه جهان توصیف کرده بود. تنشهای مزمن میان هند و پاکستان بر سر این منطقه در ماهمه به درگیری آشکار انجامید آنهم دو هفته پس از آنکه پنج تروریست در نزدیکی پاهالگام در جامو و کشمیر تحت کنترل هند ۲۶نفر را کشتند. به احتمال زیاد گروه لشکر طیبه که مقر آن در پاکستان است و در حمله تروریستی سال۲۰۰۸ بمبئی که ۱۷۵کشته بر جای گذاشت نقش داشت از این حمله نیز حمایت کرده بود.
در سال۲۰۰۸ هند از تلافی نظامی خودداری کرد اما اینبار تاسیساتی را که زیرساختهای تروریستی مینامید در داخل پاکستان هدف قرار داد. پاکستان در پاسخ با پهپاد و موشک به پایگاههای نظامی هند حمله کرد و دو فروند از پیشرفتهترین جنگندههای این کشور را سرنگون ساخت. هند نیز سامانههای پدافند هوایی اطراف شهر لاهور را نابود کرد. هیچیک از طرفین از شدیدترین نبرد نیمقرن اخیر دستاورد نظامی تعیینکنندهای به دست نیاوردند و پس از سهروز با آتشبس موافقت کردند. دونالد ترامپ مدعی شد که میانجی این آتشبس بوده است؛ ادعایی که فرمانده ارتش پاکستان آن را تایید اما نارندرا مودی، نخستوزیر هند آن را رد کرد. پیامد فوری این درگیری ایجاد شکاف در روابط آمریکا و هند بود چراکه ترامپ در واکنش بخشی از صادرات هند را مشمول تعرفههای سنگین کرد. با این حال دشمنی ریشهدار میان هند و پاکستان همچنان پابرجاست. درواقع یکی از مسائل حلنشده این است که آیا تعلیق مشارکت هند در معاهده آبهای سندِ۱۹۶۰ به کاهش جریان آبی منجر خواهد شد که ۸۰درصد مزارع پاکستان به آن وابسته هستند یا نه؟
۷- تشدید رقابت در حوزه هوشمصنوعی
ولادیمیر پوتین، رییسجمهور روسیه در سال۲۰۱۷ درباره هوشمصنوعی گفته بود: هر کس در این حوزه پیشتاز شود حاکم جهان خواهد شد. شاید تاریخ درستی یا نادرستی این سخن را نشان دهد اما در حال حاضر کشورها چنان رفتار میکنند که گویی این گفته درست است.
آمریکا و چین دو قدرت اصلی جهان در عرصه هوشمصنوعی هستند و هیچ کشور دیگری به آنها نزدیک نیست. شرکت چینی دیپسیک در ژانویه توجه جهانیان را جلب کرد؛ زمانیکه مدلی از هوشمصنوعی عرضه کرد که بدون استفاده از تراشههای پیشرفته انویدیا با بهترین مدلهای آمریکایی برابری میکرد. هرچند کارشناسان ادعاهای دیپسیک را به چالش کشیدند شرکتهای آمریکایی این موضوع را دلیلی برای دوچندانکردن سرمایهگذاریهای خود دانستند.
اهمیت تراشهها در توسعه هوشمصنوعی باعث شد دولت ترامپ ابتدا محدودیتهای صادرات نیمهرساناهای پیشرفته را که در دوره بایدن اعمال شده بود حفظ کند و سپس گسترش دهد. با این حال دو هفته پیش ترامپ مسیر خود را تغییر داد و به انویدیا اجازه داد تراشه قدرتمند H200 را به چین بفروشد؛ تصمیمی که انتقادهای تندی را بهدنبال داشت و آن را تهدیدی برای امنیت ملی آمریکا دانستند. در این میان نکتهای که کمتر به آن توجه میشود این است که رقابت هوشمصنوعی فقط درباره ساخت بهترین مدلها نبوده بلکه درباره ادغام موثرتر این فناوری در عملیات روزمره نیز هست؛ جاییکه شاید چین مزیت بیشتری داشته باشد. همزمان منتقدان میپرسند آیا هوشمصنوعی به یک شکست عظیم اقتصادی بدل خواهد شد یا موفقیتی بزرگ که مشاغل بسیاری را از میان میبرد؟
۶- تداوم جنگ فرسایشی داخلی در سودان
شاید بهترین توصیف برای جنگ داخلی سهساله سودان «جهنم روی زمین» باشد. این نبرد میان ارتش سودان به رهبری ژنرال عبدالفتاح البرهان و نیروهای پشتیبانی سریع به فرماندهی محمد حمدان دقلو، معروف به حمیدتی جریان دارد. این دو در اکتبر۲۰۲۱ با کودتا قدرت را به دست گرفتند اما بعدها از یکدیگر جدا شدند. هیچیک به پیروزی قاطع دست نیافته و درگیریها در جبهههای متعدد ادامه دارد.
ارتش سودان از پورتسودان در ساحل دریای سرخ حکومت میکند، شهرهای اصلی شرق و شمال را در کنترل دارد و بهعنوان دولت قانونی سودان شناخته میشود. درمقابل نیروهای پشتیبانی سریع بخش اعظم دارفور و مناطق دیگری در مرکز و غرب کشور را در اختیار دارند. هر دو طرف از حمایت خارجی برخوردارند: مصر، روسیه و ترکیه از ارتش سودان و چاد، اتیوپی و اماراتمتحدهعربی از نیروهای پشتیبانی سریع حمایت میکنند. هزینه انسانی جنگ سرسامآور بوده بهطوری که تا ۴۰۰هزارکشته و بیشاز ۱۲میلیونآواره تاکنون تخمین زده شده است. بخش بزرگی از کشور با قحطی روبهرو بوده و نیاز به کمکهای انسانی بسیار فراتر از منابع موجود است. درگیریها بهویژه در شهر الفاشر، آخرین پایگاه ارتش در دارفور به شکلی وحشیانه رخ داد؛ شهری که پس از ۱۸ماه محاصره در اکتبر سقوط کرد. خون و اجساد قربانیان کشتار ساکنان شهر حتی از فضا نیز قابل مشاهده بود. در چنین شرایطی چشمانداز پایان جنگ از طریق میانجیگری همچنان تیره بوده و تجزیه عملی کشور به یک احتمال جدی بدل شده است.
۵- میانجیگری آمریکا برای طرح صلح غزه
پس از دوسال نبرد خونین اسرائیل و حماس در ماه اکتبر با آتشبس موافقت کردند یعنی دومین آتشبس در همان سال. دولت بایدن پیشتر در ژانویه آتشبسی را میانجیگری کرده بود که به افزایش کمکهای انسانی به غزه، آزادی ۳۳گروگان از سوی حماس و آزادسازی نزدیک به ۲هزارزندانی فلسطینی توسط اسرائیل انجامید. این وقفه در اواسط مارس و پساز اختلاف بر سر تمدید توافق پایان یافت. در این میان دونالد ترامپ نقش محوری در پیشبرد آتشبس اکتبر داشت و قطر، ترکیه و مصر نیز در میانجیگری مشارکت کردند. این توافق یک طرح صلح سهمرحلهای برای غزه ترسیم کرد: نخست آتشبس فوری با عقبنشینی نیروهای رژیم اسرائیل به خطوط مشخص و تبادل گروگانها و زندانیان، دوم خلع سلاح حماس و اعزام نیروی تثبیتکننده بینالمللی به غزه و سوم بازسازی ساختار حکمرانی فلسطینی و بازسازی غزه.
آمریکا مرحله نخست را تکمیلشده میداند هرچند اسرائیل مدعی است تا آزادی آخرین گروگان اسرائیلی وارد مرحله دوم نخواهد شد. شورای امنیت سازمانملل در نوامبر این طرح را تایید کرده، مجوز اعزام نیروی تثبیتکننده را داده و خواستار تشکیل کمیتهای فلسطینی برای اداره امور روزمره غزه شد. بااینحال صلح پایدار همچنان دستنیافتنی است. حماس نشانهای از خلع سلاح بروز نداده، اسرائیل حملات خود را از سر گرفته و هیچ کشوری هنوز بهطور رسمی تعهدی برای اعزام نیرو نداده است.
۴- ادامه فرسایشی جنگ اوکراین
جنگ اوکراین که وارد چهارمینسال خود شده در سال۲۰۲۵ نیز ادامه یافت. روسیه حملات موشکی و پهپادی خود را تشدید کرد و بارها شهرهای اوکراین را هدف قرار داد که به تلفات سنگین غیرنظامیان و آسیب گسترده به زیرساختها انجامید. در ماه مارس روسیه استان کورسک را که اوکراین در آگوست۲۰۲۴ در یک حمله غافلگیرانه تصرف کرده بود پس گرفت. با این حال پیشرویهای روسیه در خاک اوکراین اندک بود و در مجموع کمتر از یکدرصد به مناطق تحت کنترل خود افزود آنهم به بهای تلفات وحشتناک بهگونهای برخی گزارشها اعلام کرده که روزانه حدودهزار سرباز روس کشته شدند. تلفات اوکراین کمتر بوده اما جمعیت این کشور تنها یکسوم روسیه است. اوکراین در ژوئن با عملیات تار عنکبوت جهان را شگفتزده کرد؛ حملهای پهپادی و مخفیانه در عمق خاک روسیه که پنجپایگاه هوایی را هدف قرار داد.
با این حال این حمله نیز معادلات اصلی جنگ را تغییر نداد. کارشناسان درباره توان ادامه جنگ ازسوی دوکشور بحث میکنند هرچند موقعیت اوکراین شکنندهتر به نظر میرسد. ترامپ معتقد است کییف کارتهای لازم برای پیروزی را ندارد و با افزایش حمایت آمریکا مخالف است. اروپا همچنان کمکهای مالی و نظامی قابلتوجهی ارائه میدهد و اتحادیه اروپا در پایان۲۰۲۵ با اعطای وامی ۱۰۵میلیارد دلاری به اوکراین موافقت کرد که دوسوم نیاز مالی این کشور در دوسال آینده را پوشش میدهد. ترامپ ولودیمیر زلنسکی را برای پذیرش آتشبسی تحت فشار قرار داده که بسیاری آن را به نفع روسیه میدانند هرچند گویا پوتین نیز خواهان امتیازات بیشتری است. بنابراین به نظر میرسد در سال جدید میلادی نیز این جنگ با قدرت تمام ادامه پیدا کند.
۳- حمله اسرائیل و آمریکا به ایران
برخی جنگها در سالها سنجیده میشوند و برخی دیگر در روزها. رویارویی ژوئن میان رژیم اسرائیل و ایران از نوع دوم بود و اکنون به جنگ ۱۲روزه معروف است. این تقابل حاصل سالها تنش بود. اسرائیل همواره برنامه هستهای ایران و حمایت تهران از گروههای ضداسرائیلی در خاورمیانه را تهدیدی وجودی تلقی کرده است.
طبق گزارش اندیشکده شورای روابط خارجی در واقع ۷اکتبر نقطه آغازین درگیریهای علنی میان ایران و رژیم اسرائیل بود و در ماهژوئن به یک جنگ تمام عیار بدل شد؛ جنگی که درنهایت با ورود آمریکا و بمباران برخی تاسیسات هستهای ایران با آتشبس خاتمه پیدا کرد. آتشبسی که جنگ را متوقف کرد اما اختلافات بنیادین را حلوفصل نکرده است.
۲- تسلیحاتیشدن عناصر کمیاب چین
تاریخنگاران آینده شاید سال۲۰۲۵ را نقطهای بدانند که چین خود را بهعنوان ابرقدرتی همتراز با آمریکا تثبیت کرد. دههها واشنگتن از برتری اقتصادی خود بهویژه در حوزه مالی بینالمللی برای پیشبرد اهداف سیاست خارجی استفاده میکرد. در آوریل و سپس اکتبر۲۰۲۵ پکن نشان داد که میتواند مزیتهای اقتصادی خود را نیز به سلاح تبدیل کند. اهرم فشار چین عناصر نادر مورد استفاده در صنایع و کاربردهای نظامی است. این کشور سالها برای سلطه بر زنجیره تامین این مواد تلاش کرده و اکنون حدود ۶۰درصد استخراج و ۹۰درصد ظرفیت پالایش جهانی را در اختیار دارد.
آمادگی چین برای استفاده ابزاری از این برتری پنهان نبود. پکن در سال۲۰۱۰ و در جریان اختلاف ارضی بر سر جزایر سنکاکو(دیائویو) صادرات عناصر نادر به ژاپن را محدود کرد. باوجود این هشدار آمریکا اقدام جدی برای مصونسازی خود انجام نداد. زمانی که ترامپ در آوریل تعرفهها علیه چین را افزایش داد پکن صادرات آهنرباها و هفتعنصر نادر را به آمریکا متوقف کرد و ترامپ ظرف یکماه ناچار به عقبنشینی شد. در اکتبر پس از اعمال محدودیتهای جدید آمریکا بر صادرات تراشهها و فناوریهای پیشرفته به چین پکن نیز مقررات تازهای برای صادرات محصولات وابسته به عناصر نادر وضع کرد. ترامپ که با خطر اختلال جدی در اقتصاد آمریکا روبهرو بود اجرای برخی کنترلهای صادراتی را به تعویق انداخت و از چند اقدام دیگر علیه چین صرفنظر کرد. چین نیز اجرای مقررات اکتبر را برای یکسال به تعویق انداخت؛ نشانهای از اینکه تهدید عناصر نادر همچنان بر فراز آمریکا سایه افکنده است.
۱-دونالد ترامپ و برهمزدن سیاست خارجی آمریکا
آیا وفادارماندن به وعدهها همیشه کار درستی است؟ دونالد ترامپ در سال۲۰۲۴ وعده داد سیاست خارجی آمریکا را دگرگون کند و اکنون میتواند بگوید: وعدهها داده و درنهایت عملی شد. اختلالها حتی پیش از آغاز رسمی ریاستجمهوری او شروع شد؛ زمانیکه از تمایلش برای تصاحب گرینلند، تبدیل کانادا به پنجاهویکمین ایالت آمریکا و بازپسگیری کنترل کانال پاناما سخن گفت. در روز تحلیف آمریکا را از توافق پاریس و سازمان جهانی بهداشت خارج و پذیرش پناهندگان را محدود کرده و کارتلهای مواد مخدر را سازمانهای تروریستی خارجی اعلام کرد. در ماه نخست روند تعطیلی آژانس توسعه بینالمللی آمریکا را آغاز کرد، نظارت مستقل بر نهادهای فدرال را کاهش داد و شمار کارکنان دولت را بهشدت کم کرد. در دوم آوریل «روز رهایی» را اعلام و تعرفه ۱۰درصدی بر بیشتر واردات و تعرفههای هدفمند تا ۵۰درصد بر برخی کشورها وضع کرد. ترامپ مدعی شد اعضای ناتو را به افزایش هزینههای دفاعی تا ۵درصد تولید ناخالص داخلی و پایاندادن به هشتجنگ خارجی واداشته است. با این حال نتوانست به جنگ اوکراین پایان دهد و برخلاف انتظار هواداران غیرمداخلهگرای خود ونزوئلا را به تغییر رژیم تهدید کرد. اوایل همین ماه راهبرد امنیت ملی جدیدی منتشر کرد که منطق اقداماتش را توضیح میداد. منتقدان ایرادهای بسیاری برشمردند: تعرفهها به مصرفکنندگان و تولیدکنندگان آمریکایی آسیب زد، طرح صلح اوکراین به روسیه پاداش داد، بسیاری از جنگهایی که مدعی پایان آنهاست همچنان ادامه دارند و کوچکسازی بوروکراسی امنیت ملی دولت آمریکا را بهشدت تضعیف کرد. با این حال یک واقعیت روشن شده: اینکه ترامپ به دوران صلح آمریکایی پایان داده؛ واقعیتی که یادآور این مصرع تاثیرگذار جونی میچل است که میگوید نمیدانی چه داشتی تاوقتیکه ازدست برود.
