پکن پشت نفت ایران می‌ماند؟
وقایع صنعت – از دیروز مکانیسم‌ماشه یا همان اسنپ‌بک فعال شده است؛ اتفاقی که پیش از افتادن اثر خود را بر بازار ارز و بورس ایران گذاشت و حالا باید منتظر ماند که آثار نهایی آن بر اقتصاد نیمه دوم سال مشخص شود. هرچند دولتمردان چهاردهم اطمینان می‌دهند که تبعات این تصمیم کشورهای اروپایی تاثیری بر اقتصاد ایران ندارد، با این حال بنابه گفته برخی کارشناسان فعال‌شدن مکانیسم‌ماشه بیشترین تاثیر را بر صنعت نفت به‌عنوان مهم‌ترین بخش تبادل خارجی ایران در میان‌مدت خواهد گذاشت به این دلیل که بزرگ‌ترین خریدار نفت- چین- ناچار به رعایت قوانین سازمان ملل است.
فعال‌شدن احتمالی مکانیسم‌ماشه در هفته‌های اخیر به یکی از موضوعات محوری در فضای اقتصادی و سیاسی ایران تبدیل شده است. صرف‌نظر از تبعات کوتاه‌مدت و بلند‌مدت آن، اختلاف‌نظرها در وهله اول دراین رابطه بالا گرفته است. مقامات دولت چهاردهم اطمینان می‌دهند که این مکانیسم تاثیری بر صادرات نفت ایران نخواهد داشت زیرا به‌گفته آنها تحریم‌های آمریکا اگرچه گسترده و اثرگذارند اما ماهیت یکجانبه دارند و کشورها و شرکت‌های دیگر می‌توانند در صورت تمایل، راه‌هایی برای دور زدن آنها پیدا کنند. نمونه بارز آن چین است که همچنان نفت ایران را خریداری می‌کند.
گروهی دیگر اما بر این باورند که این موضوع می‌تواند بر درآمدهای نفتی، روند نقل‌وانتقال پول و حتی جایگاه ایران در بازارهای جهانی انرژی اثر بگذارد. به‌گفته آنها، فعال‌شدن مکانیسم‌ماشه می‌تواند فشارهای سنگینی را بر صنعت نفت و پتروشیمی ایران تحمیل کند؛ فشاری حتی گسترده‌تر از تحریم‌های یکجانبه آمریکا؛ به این دلیل که شرکت‌های بزرگ بیمه، کشتیرانی و مالی به هیچ‌وجه حاضر به همکاری با ایران نخواهند بود چراکه قطعنامه‌های سازمان ملل ضمانت اجرایی جهانی دارند و از سویی راه‌های دورزدن تحریم پرهزینه‌تر و پرریسک‌تر می‌شود و حجم مبادلات کاهش پیدا می‌کند.
از آنجا که چین بزرگ‌ترین و مهم‌ترین مشتری نفتی ایران بوده، اولین پرسشی که امروز مطرح بوده اینکه آیا چین که متحد ایران است، پای درخواست غیرفعال‌شدن مکانیسم‌ماشه به سازمان ملل را امضا کرده و مهم‌تر از آن قرارداد ۲۵ساله همکاری اقتصادی با ایران دارد، آیا با فعال‌شدن مکانیسم‌ماشه از مواضع قبلی خود عقب خواهد نشست؟
مواجهه چین با مکانیسم‌ماشه
پس از خروج آمریکا از برجام و تحریم‌های این کشور علیه اقتصاد و نفت ایران، بزرگ‌ترین خریدار نفت و پتروشیمی ایران چینی‌ها بوده‌اند حالا اما با فعال‌شدن مکانیسم‌ماشه، بیم آن می‌رود که چین به‌دلیل جایگاه بین‌المللی و عضویت در شورای امنیت، دچار مشکل در خرید نفت ایران با حجم کنونی شود هرچند ممکن است بخشی از خریدها ادامه یابد اما ناچار خواهد بود آنها را کوچک‌تر و غیررسمی‌تر کند. از سویی، سایر مشتریان کوچک نیز از ترس تبعات بین‌المللی عقب خواهند نشست.
ایران در شش‌سال پس از خروج آمریکا از برجام همواره برای جذب مشتری در شرایط تحریم مجبور به ارائه تخفیف‌های قابل توجه بوده است. با سخت‌تر شدن شرایط، مشتریان به‌ویژه پالایشگاه‌های کوچک چینی تخفیف‌های سنگین‌تری مطالبه می‌کنند. این موضوع مستقیما درآمد نفتی ایران را کاهش خواهد داد.
فریال مستوفی، عضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی تهران براین باور است که اثر بازگشت مکانیسم‌ماشه شدیدتر از ابتدی دهه۹۰ خواهد بود، به این دلیل که اقتصاد ایران تاب‌آوری دهه۹۰ را ندارد. او بر این باور است از آنجاکه اقتصاد ایران با مشکلات عمیق‌تری مثل رشد پایین‌تر، تورم مزمن، فرسایش سرمایه‌گذاری، محدودیت‌های ارزی و شکنندگی بیشتر ترازنامه بنگاه‌ها روبه‌رو است درنتیجه راه‌های دورزدن تحریم بسته‌تر و پرریسک‌تر خواهد شد.
مستوفی که عضو اتاق بازرگانی ایران و چین هم هست درباره وابستگی ایران به چین و روسیه هشدار می‌دهد و می‌گوید که تکیه صرف بر این دو کشور تضمینی ندارد؛ شرکت‌های چینی یا روسی ممکن است در بزنگاه با منافع خودشان عمل کنند و ظرفیت همکاری کاهش یابد.
در مقابل اما سیدحمید حسینی، سخنگوی اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفتی و عضو اتاق بازرگانی تهران بر این باور است که نباید شرایط امروز را با دوران بازگشت تحریم‌ها در سال‌های۹۱ و ۹۷ مقایسه کرد. به گفته او در آن زمان بخش عمده صادرات نفت ایران به اروپا، هند، کره‌جنوبی و ژاپن اختصاص داشت. با اعمال تحریم‌ها، این کشورها خرید نفت از ایران را متوقف کردند و تنها بازار چین باقی ماند. در نتیجه صادرات نفت ایران از بیش از ۵/۲میلیون بشکه در روز به کمتر از یک‌سوم کاهش یافت اما امروز وضعیت تغییر کرده است و بازار ما دیگر اروپا نیست.
او اضافه می‌کند: عمده نفت ایران اکنون به کشورهایی صادر می‌شود که نگرانی چندانی از تحریم‌های یکجانبه آمریکا ندارند درنتیجه به گفته او، چین اصلی‌ترین خریدار نفت ایران است و این کشور به‌دلیل نیاز به نفت سنگین و فوق‌سنگین، کمتر تحت‌تاثیر فشارهای واشنگتن قرار می‌گیرد.
سخنگوی اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفتیاظهار داشت: چین همچنان به خرید نفت از ایران ادامه خواهد داد. او به ظرفیت پالایشگاه‌های کوچک چینی اشاره می‌کند که حدود ۴/۲میلیون بشکه توان دارند و نفت تحریمی ایران را خریداری می‌کنند. این پالایشگاه‌ها به دلیل ماهیت محلی خود، نگرانی چندانی از تحریم‌های بانکی و مالی آمریکا ندارند.
حسینی توضیح می‌دهد که ایران با استفاده از اسناد و مدارک کشور ثالث و نقل‌وانتقال غیرمستقیم پول، توانسته است فروش نفت خود را تداوم بخشد. همین سازوکارها سبب شده مکانیسم‌ماشه که اساسا تحریم‌های نفتی را در بر نمی‌گیرد، تاثیر مستقیمی بر صادرات نفت ایران نداشته باشد. او در عین حال هشدار می‌دهد که «نباید اجازه دهیم این مکانیسم فعال شود چراکه می‌تواند بستر حقوقی جدیدی برای حمله به ایران فراهم کند.
پتروشیمی بعد از نفت
صنعت پتروشیمی دومین منبع بزرگ درآمد ارزی ایران پس از نفت‌خام هم از فعال‌شدن مکانیسم‌ماشه بی‌تاثیر نیست. به همین دلیل هم بازار سرمایه که پذیرای سهام بسیاری از شرکت‌های پتروشیمی است، در روزهای اخیر به‌شدت از این واقعه تاثیر گرفته است. بنابه گفته فعالان صنعت پتروشیمی، با فعال‌شدن مکانیسم‌ماشه بازرسی کشتی‌ها و محدودیت حمل‌ونقل می‌تواند دچار اختلال شود، به این دلیل که بسیاری از محصولات پتروشیمی ایران از طریق کشتی‌های باری صادر می‌شوند.
درواقع، مکانیسم‌ماشه به کشورها این اختیار را می‌دهد که کشتی‌های مشکوک به مقصد ایران یا مبدا ایران را بازرسی کنند. این روند نه‌تنها زمان و هزینه را افزایش می‌دهد بلکه ممکن است موجب توقف کامل برخی محموله‌ها شود.
مساله دیگر محدودیت تامین تجهیزات این صنعت است. پتروشیمی صنعتی سرمایه‌بر و تکنولوژی‌محور است. بازگشت تحریم‌های سازمان ملل، واردات کاتالیست‌ها، قطعات و ماشین‌آلات مورد نیاز را دشوارتر خواهد کرد. این یعنی کاهش ظرفیت تولید در میان‌مدت.
مساله مهم‌تر که حیات این صنعت در بازارهای صادراتی بدان وابسته است، مشتریان آن است. با فعال‌شدن مکانیسم‌ماشه، امکان اینکه تنوع مشتریان کمتر شود، وجود دارد. بسیاری از بازارهای آسیایی و اروپایی که محصولات پتروشیمی ایران را خریداری می‌کردند، با بازگشت تحریم‌ها ناچار به جایگزینی خواهند شد. این باعث می‌شود ایران به تعداد محدودی خریدار وابسته شود و در برابر آنها قدرت چانه‌زنی کمتری داشته باشد.
حسینی گفت: اگرچه تحریم‌های سازمان ملل به‌طور مستقیم حوزه نفت و پتروشیمی را هدف قرار نمی‌دهند اما تبعات غیرمستقیم می‌توانند خود را در بخش تولید و سرمایه‌گذاری نشان دهند.
در صورت فعال‌شدن مکانیسم‌ماشه، احتمال دارد تامین اقلام و تجهیزات مورد نیاز سخت‌تر شود. همچنین کشتی‌های مشکوک به مقصد ایران می‌توانند مورد بازرسی قرار گیرند و این مساله فرآیند تامین مواد اولیه و صادرات محصولات پتروشیمی را دشوارتر می‌کند.»
هرچند همه موارد ذکرشده، یک سناریوی بدبینانه است زیرا مشکل اصلی ایران همچنان تحریم‌های یکجانبه آمریکاست. مهم‌تر آنکه سرنوشت صادرات نفت و جایگاه ایران در بازار جهانی انرژی بیش از هرچیز به رفتار مشتریان به‌ویژه چین و به تصمیمات سیاسی و دیپلماتیک داخلی گره خورده است.
با این حال کارشناسان توصیه می‌کنند پتروشیمی‌ها از همین امروز باید به فکر تغییر بازارهای صادراتی و مسیرهایی که می‌شود تحریم‌ها را دور زد، باشند.
حسینی در این رابطه می‌گوید: بزرگ‌نمایی خطر مکانیسم‌ماشه می‌تواند تبعات روانی منفی برای اقتصاد ایران داشته باشد. به‌گفته او، ترساندن مردم از این مکانیسم باعث افزایش قیمت دلار، تورم و فرار سرمایه از کشور خواهد شد زیرا شرایط کنونی اقتصاد جهانی از جمله درگیری‌های تجاری چین و آمریکا و روابط مستقل هند با واشنگتن زمینه اجماع جهانی علیه ایران را فراهم نمی‌کند. بنابراین نگرانی بیش از حد می‌تواند بیشتر از خود تحریم‌ها به اقتصاد ایران ضربه بزند.
به‌گفته وی، روابط با همسایگان و کشورهایی مانند چین و روسیه باید تقویت شود تا ایران بتواند از ظرفیت آنها در مقابله با فشارهای غرب استفاده کند. سفر قریب‌الوقوع رییس‌جمهور به چین نیز می‌تواند تعیین‌کننده باشد که آیا پکن همچنان خریدار نفت ایران باقی می‌ماند یا تحت فشارهای احتمالی سازمان ملل همکاری خود را کاهش خواهد داد.
