وقایع صنعت – به شکل تاریخی پالایشـگاه‌هــای کـشـورهـای توسعه‌یافته بوده‌اند که نیازهای اقتصادهای در حال توسعه را تامین ‌کرده‌اند. اما اخیرا اقتصادهای نوظهور واحدهای پالایشی خود را ساخته‌اند و ظرفیت مازاد ایجاد کرده‌اند؛ موضوعی که از دور خارج شدن برخی طرح‌های پالایشی بزرگ را به دنبال خود داشته است. این رخداد به ویژه پس از شیوع ویروس کرونا کارشناسان انرژی دنیا را بر آن داشت که بر کاهش سرعت ساخت پالایشگاه‌ها تاکید کنند.

میزان بهره‌برداری پالایشگاه‌های دنیا در اردیبهشت ماه سال ۹۹، کمترین رکورد خود یعنی ۶۷ درصد را تجربه کرد و حاشیه سود را تا ۷۵/ ۱ دلار بر بشکه کاهش داد. بسیاری از کارشناسان به وال‌استریت ژورنال گفتند: «دنیا به یک کاهش ظرفیت ۱۰ درصدی در زمینه تولیدات پالایشگاه‌ها نیاز دارد.» اما آیا این گزاره با وضعیت نفت و گاز و فرآورده‌های آن در ایران مطابقت دارد؟

صنعت پالایشگاه‌سازی به شکل سنتی در جهان منسوخ شده است؛ چرا که با قرارگیری قطار دنیا روی ریل انرژی‌های تجدیدپذیر و پاک، دوره استفاده از سوخت‌های فسیلی رو به پایان است. کارشناسان در ایران هم بر این باورند که ادامه روند پالایشگاه‌سازی با عدد نلسون پایین دیگر راهگشا نیست.

از سوی دیگر در دنیای امروز دیگر پالایشگاه‌های سنتی در دنیا توجیهی ندارند؛ پالایشگاه‌هایی که صرفا نفت خام را تبدیل به بنزین و گازوئیل می‌کنند. پالایشگاه‌های روز دنیا به شکل پتروپالایشگاه فعالیت می‌کنند؛ به این معنا که علاوه بر محصولات فرآورده‌های نفتی، محصولات پتروشیمی هم تولید می‌کنند.

این روزها و در کشورهای توسعه‌یافته هم دیگر جای پالایشگاه‌‌سازی‌های قدیمی با پتروپالایش عوض شده است. جایی که بتوان علاوه بر محصولات فرآورده‌های نفتی، محصولات پتروشیمی هم تولید کرد. پیشنهاد آن‌ها ادغام دو شرکت پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران با شرکت ملی صنایع پتروشیمی، به جای فعالیت‌های موازی و جزیره‌ای است. موضوعی که دکتر محمدرضا شکوهی، عضو هیئت علمی دانشگاه صنعت نفت نیز به آن‌ اشاره کرد.

او در این باره می‌گوید: « پالایشگاه‌های روز دنیا در دنیای امروز به شکل پتروپالایشگاه هستند؛ به این معنا که این پالایشگاه‌ها علاوه بر محصولات فرآورده‌های نفتی، محصولات پتروشیمی هم تولید می‌کنند. در نتیجه عدد نلسون آن‌ها بالا است، کیفیت خوبی دارند. در واقع اگرچه اسمشان پالایشگاه است اما مجتمع پتروشیمی هم هستند.

اما ازآنجایی که در ساختار وزارت نفت مشکل سازمان‌دهی داریم این مهم به نتیجه نمی‌رسد. مشکل هم عملکرد موازی دو سازمان شرکت پالیش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران و شرکت ملی صنایع پتروشیمی که باید ادغام شوند اما متاسفانه در عمل این دو شرکت تک‌روی و حرکات جزیره‌ای دارند.»

ساخت یک پالایشگاه ۲۰۰ تا ۴۰۰ هزار بشکه‌ای با ضریب پیچیدگی بالا که محصول نهایی آن نیاز بازار امروز و آینده است، حداقل پنج سال زمان می‌برد تا به بهره‌برداری برسد. این زمان با توجه به ظرفیت‌های فناورانه و بودجه دولت‌های مختلف می‌تواند تا ۱۰ سال هم افزایش یابد که همین موضوع اهمیت داشتن نگاه رو به جلو را تشدید می‌کند. نگاهی که به آینده جهان با خودروهای برقی چشم دوخته است. دکتر شکوهی در این باره توضیح داد: « در حالی که دنیا در حال حرکت به سمت خوردوهای برقی و هیدروژنی است، کشور ما کماکان نتوانسته است گامی اساسی در این زمینه بردارد. خودروهای تولیدشده درکشور به هیچ عنوان کیفیت ندارند و مصرف بنزینشان هم بالاست اما خودروسازان داخلی با اصرار زیاد و در تیراژ بالا در حال تولید هستند. پس صرف عرضه راه حلی نیست که ما روی آن متمرکز شویم. پس اگر راهبرد کشور به سمت خودروهای برقی است، دیگر نیازمندی ما هم به بنزین و گازوئیل کاهش پیدا می‌کند. ما باید بدانیم که اگر بخواهیم با تاکید و اصرار روی پالایشگاه‌سازی آن هم به شکل سنتی و قدیمی باقی بمانیم، عملا یک دهه پیش رو را ندیده‌ایم. یک دهه‌ای که به فکر حذف سوخت‌های فسیلی است و انرژی‌های پاک و تجدیدپذیر را جایگزینش کرده است. در نتیجه خودروها هم برقی می‌شوند و دیگر مشتری برای سوخت تولید شده ما وجود ندارد. دقیقا شبیه دوران کرونا که سوخت تولید می‎شد اما مشتری در کار نبود.»

در واقع به نظر می‌رسد که ایران راهی ندارد جز اینکه به سمت پتروپالایشگاه‌هایی با عدد نلسون بالا برود چرا که ادامه روند پالایشگاه‌سازی سنتی بدون آمایش سرزمینی محکوم به شکست است. این استاد دانشگاه در پایان خطرنشان کرد: «اگر به سمت پتروپالایشگاه برویم. سازمان‌های دخیل در این زمینه را هم ادغام کنیم و محصولات پتروشیمی و سوختی را در کنار هم تولید کنیم، در این صورت عدد نلسون بالاتری خواهیم داشت که به معنای کیفیت بالاتر خواهد بود. در آن صورت دیگر ساخت پالایشگاه هم صرفه اقتصادی خواهد داشت و منطقی خواهد بود.»